در طرح جابر بن حیان دانش آموز یا دانش آموزان با انتخاب موضوعی به صورت فردی یا گروهی از طریق تحقیق و پژوهش پروژه ای را اجرا می کنند. هدف از این طرح استعداد یابی و پرورش خلاقیت در دانش آموزان است.

این طرح دانش آموزان  را در اجرای پروژه ها بر اساس پایه تحصیلی جدا کرده تا هر پایه به اندازه ی فهم و درک خود از محیط پیرامونش، بتوانند تحقیق و پژوهش بکنند. به طور مثال برای پایه اول و دوم ابتدایی جمع آوری و طبقه بندی نمونه ها ( سنگ ها، برگ ها،  دانه ها و ...) را و برای پایه های بالاتر، نمونه سازی از ساختار فیزیکی اجسام بزرگ و نحوه عملکرد آنها و یا ابداع و اختراع یک وسیله جدید پیشنهاد می کنند.

اجرای طرح برای پایه های پایین تر به کمک والدین صورت می گیرد تا در طول اجرای آن به مشکلی بر نخورند. این طرح به صورت اجباری باید توسط تک تک دانش آموزان دوره ابتدایی صورت پذیرد، که بخشی از نمرات  آنها را شامل می شود.

سرانجام پروژه های انجام شده به صورت شهرستانی، استانی و در نهایت کشوری  در نمایشگاه گردآوری شده و پس از داوری به نفرات برتر جوایزی اهدا می شود.

این طرح اجباری که هدفی جز ارتقاء سطح علمی دانش آموزان ندارد ، مشکلات زیادی را برای والدین و دانش آموزان در پی داشته است. مشکلاتی همچون سنگین بودن درک و فهم آن در طول اجرا برای دانش آموزان و والدینشان در پایه های پایین تر، نبود امکانات کافی برای اجرای طرح ها که در نتیجه آن خانواده ها را برای تهیه امکانات با هزینه های سنگینی مواجه می سازد.

همچنین علاوه بر دانش آموزان، مسئولین و معلمان مدارس نیز با مشکلاتی دست و پنجه نرم میکنند. وقت گیر بودن توضیح در خصوص نحوه اجرای آن برای والدینی که از لحاظ تحصیلی همگی در یک سطح نیستند و همچنین برای دانش آموزان از مشکلات معلمان است.

این طرح مطالعه نشده که صرفا کپی برداری از طرح های مشابه خارجی است، چند سالی است که در یک دوره از سال تحصیلی مشکل بسیاری از پدر و مادرها و به خصوص دانش آموزان است.

ساختار پیچیده این طرح که حتی پدر و مادرهای تحصیل کرده را هم سردرگم کرده است، همانند یک پایان نامه دانشگاهی بخش های مختلفی همچون فرضیه، مسئله،نتیجه گیری، نمودار و ... دارد. به طور مثال در بخش نمودار  که نشان دهنده یک کار آماری و طولانی مدت است برای دانش آموز پایه اول که حتی به طور کامل با حروف الفبا آشنا نشده، کار بسیار مشکلی است. مشکل تر از آن این است که خانواده ها توان فهماندن آن را به کودک هفت ساله ی خود ندارند.

کارشناسان آموزش و پرورش که برای جا نماندن از قافله این طرح را از طرح های مشابه خارجی با عنوان A science fair project کپی کرده و تنها با تغییر نام آن به طرح جابر بن حیان، یک نوآوری و ابتکار در عرصه آموزش کشور به ارمغان آورده اند، آیا به مقایسه امکانات و ظرفیت های موجود در داخل پرداخته اند؟

تفاوت هایی همچون اختلاف در وضعیت اقتصادی خانواده ها، اختلاف در سطح تحصیلی والدین، اختلاف در امکانات موجود در منازل دانش آموزان و همچنین مقایسه پتانسیل های موجود در روستا، شهرهای کوچک و شهرهای بزرگ جهت استفاده دانش آموزان، از جمله اختلافات به ظاهر ساده ای است که به مشکلات خانواده های بی بضاعت جامعه اضافه کرده و مهیا کردن شرایط  تحصیل برای فرزاندانشان را با مشکلاتی روبرو کرده است.

حال با این هزینه های سنگینی که توسط خانواده ها پرداخت می شود، آیا تمام دانش آموزان می توانند در این رقابت تنگاتنگ و نا برابر پیروز شوند ؟ جواب منفی است، که در این بین جز هزینه سنگین چیزی عاید خانواده ها نشده است. شاید بگویید خلاقیت کودکان شکوفا می شود که بهترین نتیجه است و در جواب این نکته باید گفت به علت سنگین بودن این طرح 90 درصد و گاهی 100 درصد آن توسط والدین صورت گرفته و دانش آموز هیچ نقشی در آن ندارد!

از طرفی، کودکی که در یک خانواده بی بضاعت زندگی می کند، اگر نتواند همانند همکلاسی های مرفه خود یک پروژه خوب ارائه دهد، در نهایت در این رقابت از آنها عقب مانده که موجب سرخوردگی و بی انگیزگی  وی در بین همکلاسی هایش شده، که پرداختن به عواقب این مسئله خود به هفتاد من کاغذ نیاز دارد!

در اینکه هوش و استعداد فرزندان ایران زمین زبانزد خاص و عام جهانیان است، هیچ شکی نیست. اما آیا هوش عالی با جیب خالی می تواند کاری از پیش ببرد. آیا تمام ایرانیان در خانه خود رایانه دارند؟ آیا همه در خانه خود به اینترنت مجهز هستند؟آیا درآمد تمام خانواده ها در یک سطح عالی است؟ آیا سطح تحصیلی تمام والدین در سطح تحصیلات دانشگاهی است؟ آیا امکانات و مراکز علمی که در یک شهر کوچک وجود دارد با همان امکانات در شهر بزرگ برابری دارد؟

فاطمه ایپکلو